زمان تقریبی مطالعه: 8 دقیقه
 

عرفان عملی





عرفان عملی، بخشی از عرفان است که روابط و وظایف انسان را با خود، جهان و خدا بیان می‌کند. این بخش از عرفان سیر و سلوک نامیده می‌شود، در عرفان عملی، حالات و مقامات انسان را در سیر به سوی حق از اولین منزل به نام «یقظه» تا وصول به حق که آخرین منزل است بیان می‌شود.


۱ - دیدگاه امام خمینی



امام‌ خمینی عرفان عملی را ریاضت، سلوک و رفع حجاب از وجه حقیقت و رؤیت ذلّ عبودیت می‌شمارد.
امام‌ خمینی در مسئله سلوک عملی و تبیین روش سیر الی ‌الله به سه مؤلفه توجه به شریعت، توجه به تهذیب اخلاق و ریاضت تأکید داشته‌ است و آراء سلوکی ایشان بر دو محور عشق و ریاضت بنا شده ‌است. عشق در نظر امام‌ خمینی، محرک انسان به‌سوی کمال و ریاضت و مجاهدت ابزار چنین حرکتی است. بنای مباحث امام در مسئله عشق به‌ طور خاص و در همه مسائل سلوکی به‌صورت عام بر فطرت نهاده شده ‌است.
در عرفان عملی امام خمینی مباحث مهم و کاملی نظیر سرّ ریاضت، نقش ریاضت در رفع تقییدات، خروج انسان از انانیت نفس و خرق حجاب ظلمانی و نورانی، مورد توجه است. اساساً در آثار امام‌ خمینی مراحل سیر و سلوک، سیر سالک و اسفار اربعه به‌صورت واضح بیان ‌شده است. امام خمینی به سبب توجه عمیق به عرفان عملی در کتاب‌ها و آثار خود نظیر آداب‌ الصلوة، سر الصلاة، شرح چهل حدیث و حدیث جنود عقل و جهل به مقامات سلوکی نظیر توبه، مجاهده، خلوت، تقوا، ورع و زهد پرداخته ‌است. توجه به اعمال و احوال قلبی در نگاه امام خمینی بسیار گسترده ‌است. در واقع اعمال و احوال مورد بحث در عرفان عملی، معطوف به درون و قلب سالک است. ورود این احوال از عالم بالا بر قلب سالک موجب می‌شود سالک‌ اندک‌اندک بر اثر آمدن آن حالات در مراتب و مقامات ترقی و صعود کند و در نهایت به فنا و بقاء بعد از فنا می‌رسد.
امام‌ خمینی از جمله عارفانی است که ضمن حفظ جایگاه ویژه شریعت در تمام مراتب سلوک و مقام وصول، عبادت را نقشه‌ تجلیات و صور مشاهدت جمال محبوب می‌داند. در عرفان عملی امام خمینی، سلوک بر مدار شریعت است و سیر و سلوک معنوی تنها طبق باید و نبایدهای الهی و وحیانی است زیرا در چنین عرفان عملی، اصالت از آن شریعت است.
[۱۶] خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۳۰۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.


۲ - تعداد مقامات عرفانی



درباره تعداد مقامات در مسیر سلوک، اتفاق نظری وجود ندارد و اصولاً در آغاز تصوف، مقامات ثابت و محدود وجود نداشت و تعالیم هر طریقتی به شیخ آن باز می‌گشت و همین عامل باعث اختلاف طریقت‌های عرفانی شد. بعدها، سهروردی چهار مقام اصلی ایمان، توجه، زهد در دنیا و عبادت خدا و نیز چهار مقام فرعی، کم گویی و کم خوری و کم خوابی و اعتزال از مردم را مطرح کرد. برخی دیگر ده مقام و عده‌ای ۱۷ مقام ذکر کردند.
[۱۷] برنجکار، رضا، آشنایی با علوم اسلامی، همان، ص ۱۵۹.

خواجه نصیر الدین طوسی، شش باب اصلی را مطرح می‌کند و هر یک را به ۶ فصل تقسیم می‌کند که هر یک نام مقامی است به جز باب آخر که فناست و آن را قابل تکثیر نمی‌داند. در واقع وی ۳۱ مقام را بیان کرده است. مهمترین اثر در عرفان عملی، منازل اسایرین خواجه عبدالله انصاری است که ۱۰ مرحله اصلی دارد و هر یک از آنها نیز به ۱۰ مرحله تقسیم می‌شوند. ده باب اصلی عبارتند از: بدایت‌ها، ابواب، معاملات، اخلاق،‌اصول، وادی‌ها، احوال، ولایات، حقایق، نهایات، و آخرین مقام از آخرین مرحله را توحید می‌داند که هدف عارف است.
[۱۹] خواجه عبدالله انصاری، شرح منازل السایرین، به شرح عبدالرزاق کاشانی، نگارش علی شیروانی، الزهراء، تهران، ۱۳۷۳.


۳ - تفاوت عرفان عملی و اخلاق



چنان که گفته‌اند موضوع علم اخلاق، نفس انسان از حیث اتصاف به صفات مختلف و ملکات مذموم و ممدوح می‌باشد و مسائل آن نیز شامل همان صفات و ملکات و تبیین حقایق و روابط آن صفات و انشعاب برخی از برخی دیگر و علل حصول ملکات و یا چگونگی زوال آن صفات می‌باشد.
[۲۰] مشکینی، علی، دروس فی الاخلاق، نشر الهادی، قم، ۱۳۷۴، ص ۸.

در حالی که موضوع عرفان عملی و مسائل آن حیطه دیگری دارد و به بحث از روابط انسان با خود، جهان و خدا می‌پردازد و فقط سیستم‌های اخلاقی مذهبی روابط انسان با خدا را در نظر قرار می‌دهند و سایر مکاتب اخلاقی چنین نیستند. ثانیاً اخلاق، ساکن است در حالی که عرفان نوعی حرکت و پویایی است و نقطه آغاز و پایان دارد. و صراطی وجود دارد که باید پیموده شود و طی هر منزلی بدون طی منزل قبلی ناممکن است ولی در اخلاق نیازی به این که ترتیبی در اتصاف به فضایل اخلاقی باشد نیست. و بالاخره عناصر روحی اخلاقی محدود به معانی و مفاهیمی هستند که غالباً شناخته شده‌اند ولی عناصر روحی عرفانی بسیار گسترده‌تر و وسیع‌تر است که در خلال مجاهدات حاصل می‌شود و مردم از این احوال بی‌خبرند.
[۲۱] مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، ص ۸۶ ـ ۸۸.


۴ - پانویس


 
۱. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۱۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۲. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۱۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۳. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۲۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۴. خمینی، روح الله، تقریرات فلسفه امام خمینی، ج۲، ص۵۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵.    
۵. خمینی، روح الله، سرّ الصلاة، ص۳۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۶. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۵۷-۵۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۷. خمینی، روح الله، شرح حدیث جنود عقل و جهل، ص۴۱۵-۴۱۶، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۲.    
۸. خمینی، روح الله، شرح چهل حدیث، ص۳۸۷، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۹. خمینی، روح الله، شرح دعاء السحر، ص۱۳-۱۴، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۱۰. خمینی، روح الله، شرح دعاء السحر، ص۲۸، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۱۱. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۱۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۲. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۲۸۹، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۳. خمینی، روح الله، سرّ الصلاة، ص۱۰-۱۱، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۴. خمینی، روح الله، آداب الصلاة، ص۸۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۸.    
۱۵. خمینی، روح الله، مصباح الهدایه، ص۵۳، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۶.    
۱۶. خمینی، روح الله، دانشنامه امام خمینی، ج۷، ص۳۰۵، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۱۷. برنجکار، رضا، آشنایی با علوم اسلامی، همان، ص ۱۵۹.
۱۸. طوسی، نصیر الدین، اوصاف الاشراف، ص۹۹-۷     .
۱۹. خواجه عبدالله انصاری، شرح منازل السایرین، به شرح عبدالرزاق کاشانی، نگارش علی شیروانی، الزهراء، تهران، ۱۳۷۳.
۲۰. مشکینی، علی، دروس فی الاخلاق، نشر الهادی، قم، ۱۳۷۴، ص ۸.
۲۱. مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی، ص ۸۶ ـ ۸۸.


۵ - منبع



سایت اندیشه قم    
• دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی.






آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.